คลองบางหลวง หรือคลองบางกอกใหญ่ หรือแม่น้ำเจ้าพระยาสายเดิม เมื่อครั้งสมัยกรุงศรีอยุธยา การใช้งานของแม่น้ำสายนี้โดยหลักคือเส้นทางในการเดินทางขนส่ง คมนาคม เวลาเปลี่ยนไปคลองบางหลวงยังคงเป็น เส้นทางสัญจรออกไปยังด้านนอกของกรุงเทพเหมือนเดิมแต่สิ่งที่ที่สำคัญและทำให้คุณค่าของคลองบางหลวงเปลี่ยนไปอย่างเด่นชัดตั้งแต่สมัยกรุงธนบุรีก็คือการเป็นถิ่นที่พำนักของข้าราชการของพระมหากษัตริย์
บรรยากาศของคลองบางหลวงในสมัยก่อน ในหนังสือ “เด็กคลองบางหลวง” เขียนไว้ว่า คลองบางหลวงออกจะเป็นคลองบรรดาศักดิ์สักหน่อย ทั้งนี้เพราะตลอดทั้งสองฝั่งคลอง มีบ้านใหญ่บริเวณกว้างขวางสะอาดเป็นบ้านขุนนางข้าราชการ หรือไม่ก็ผู้มีฐานะดี หลังบ้านมีสวนผลไม้ตั้งอยู่เป็นระยะๆ ไปตลอดจนออกแม่น้ำเจ้าพระยา บ้านเล็กเรือนน้อยมีน้อย คลองบางหลวงไม่ได้มีแต่บ้านขุนนางแต่มีกิจการการค้าสลับกับบ้านขุนนาง
ปัจจุบันคนเข้าไปในคลองบางหลวง จะไม่ได้เห็นบรรยากาศแบบนี้แล้ว เวลาเปลี่ยนไปทุกอย่างเปลี่ยนแปลง บ้านขุนนางที่คนรู้จักกัน เช่น บ้านกฤษณามระ บ้านของพระยาพิทักษ์ทวยหาญ (ทองคำ) อดีตเจ้าเมืองปทุมธานี เป็นคนพื้นเพ จ.อุทัยธานี บ้านหลวงฤทธิ์ณรงค์รอน หรือกัปตันเจ็ก (เจ็ก แสงมณี ) บ้านใหญ่กว้างขวางเป็นตึก มีฐานะดี ถ้ามีคนถามว่าในคลองบางหลวงใครรวยที่สุด ก็คื หลวงฤทธิณรงค์รอน บ้านหลวงแจ่ม วิชาสอน อาชีพครู เจ้าของกิจการยาสีฟันวิเศษนิยม
นอกจากบ้านขุนนางจริง บ้านขุนนางในนวนิยาย ทุกคนต้องนึกถึง “สี่แผ่นดิน” แม่พลอยเกิดขึ้นที่คลองบางหลวงตามแม่ไปอยู่ในวัง แต่งงานไปอยู่สาทร แล้วกลับมาอยู่บ้านคลองบางหลวง …บ้านพลอยอยู่ในคลองบางหลวง เป็นบ้านใหญ่มีกำแพงอิฐเสริมรั้วเหล็กกั้นตลอดริมน้ำ ที่ท่าน้ำมีศาลาหลังใหญ่ทำด้วยไม้ ขึ้นจากบันไดท่าน้ำเดินผ่านลานกว้างถึงตัวตึกเป็นที่อยู่ของเจ้าคุณพ่อ ตึกนั้นเป็นตึกทันสมัยสำหรับระยะเวลาระหว่าง 2425-2435
ตึกก่ออิฐฉาบปูนขาวหลังคากระเบื้องจีนเป็นลูกฟูก หน้าตึกมีบันไดขึ้นสองข้างมาบรรจบกัน ตรงกลางเป็นชานชาลาย่อมๆ อาจารย์ธีรนันท์ ช่วงพินิจ นักประวัติศาสตร์ท้องถิ่น เคยเล่าว่า ได้เห็นเรือนหลังนี้เมื่อวัยเด็กเคยอยู่เรือนหลังหนึ่งในบริเวณของคหบดีสกุลบุนนาค ต่อจากวัง น.ม.ส .เป็นตึกใหญ่ รูปร่างไปข้างแบบฝรั่ง พูดง่ายเรือนที่ ม.ร.ว.คึกฤทธิ์ บรรยาย เป็นบ้านแม่พลอยเคยมีอยู่จรืฝิงปัจจุบันไม่มีแล้ว
สมัยก่อนคลองบางหลวงมีบ้านของตระกูลบุนนาคอยู่ในคลองจริง ตรกูลนาคเป็นเจ้าของที่ดินในฝั่งธนบุรีมากมาย เช่น ตรงสะพานเจริญพาศน์ เคยมีตึกของเจ้าพระยาภาณุวงษ์มหาโกษาธิบดี (ท้วม บุนนาค) ท่านมีบุตร 2 คนคือพระยาราชานุประพันธ์( สุดใจ) และพระยาราชานุประพันธ์( ทุ้ย) ยศและราชทินนามเดียวกัน ตึกนี้ถูกรื้อทิ้งไปหลัง พ.ศ.2475 ปีเดียวกับการเปิดสะพานปฐมบรมราชานุสรณ์ การมาของสะพานพุทธยอดฟ้านำความเจริญมาสู่ฝั่งธนบุรีและแน่นอนถ้าเกิดพบกับวิถีชีวิตของคลองบางหลวงและทุกคลองในฝั่งธนบุรี
คลองบางหลวง เป็นสัญลักษณ์ความสวยงาม งดงาม อารยธรรมของประเทศ คลองบางหลวงยังคงงดงาม แม้มีความเปลี่ยนแปลงไปตามยุคสมัย แต่บรรยากาศความรู้สึกสงบ ร่มเย็นแบบไทย อบอุ่นยังคงมีอยู่ ชุมชนในสายน้ำที่ผสมผสานพหุวัฒนธรรม คลองนี้มีทั้งแขก พุทธจีน ไทย ฝรั่ง ลาว มอญ ฯลฯ อยู่ร่วมกันอย่างมีความสุขเคยอยู่ร่วมกันอย่างไรก็ยังมีความสุขเช่นนั้นจนถึงทุกวันนี้ นี่คือความงามชวนให้ #หลงรักไทย ของ…. คลองบางหลวง
ภาพ บ้านหลวงฤทธิณรงค์รอน ปัจจุบันเป็นพิพิธภัณฑ์ในโรงเรียนฤทธิณรงค์รอน
บ้านสับน้อย ของ พระยาเกษตรสหภูมิ (ร้อยตรีน้อย แสงมณี) น้องชายของ หลวงฤทธิณรงค์รอน
*** สับ มาจากคำว่า Sub lieutenant แปลว่าร้อยตรี